الف) پویایی هر جامعه تا حدود زیادی به وجود شهروندانی که برای مشارکت و تعامل در امور زندگی اجتماعی احساس تعهد کنند و از آگاهی های لازم در این زمینه برخوردار باشند، بستگی دارد.

بر همین مبنا، از یک نظر امروزه اغلب برنامه های درسی و از جمله برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی به سمت تربیت شهروند آگاه و مسئول جهت گیری کرده اند.

شهروند به کسی گفته می شود که عضو واحد ی مشخصی به نام کشور است و دارای حقوق مدنی، ی و اجتماعی است. لذا شهروندی مفهومی گسترده تر از شهرنشینی دارد و همه ی ساکنان یک کشور اعم از شهری و روستایی  را به عنوان واحد ملت شامل می شود.

هر شهروند همان طور که از حقوقی برخوردار است، مسئولیت ها و وظایفی نیز در قبال جامعه به عهده دارد. اگرچه محتوای حقوق شهروندی از کشوری به کشور دیگر متفاوت است اما به طورکلی، همه ی جوامع در حال تلاش برای افزایش و بهبود این حقوق اند.

حقوق مدنی مواردی چون آزادی های فردی، آزادی بیان و مذهب، حقّ مالکیت، حقّ انتخاب، محلّ ست و نظایر آن را شامل می شود. حقوق ی عبارت است از حقّ مشارکت در عرصه های تصمیم گیری، تشکیل حزب، برگزاری اجتماعات، شرکت در انتخابات و رأی دادن و امثال آن. حقوق اجتماعی به برخورداری از مواردی نظیر تأمین اجتماعی، بیمه، خدمات بهداشتی و آموزشی، امنیت، تعیین حداقل دستمزد و … مربوط می شود. این حقوق در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز محترم شمرده شده است

با این توضیح می توان نتیجه گرفت که هدف و رسالت اصلی برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی نیز کمک به تربیت شهروند مطلوب » است.

شهروند مطلوب » کسی است که دانش ها، مهارت ها و نگرش هایی را که پای بندی به  آن ها برای عموم شهروندان یک کشور لازم تشخیص داده شده، کسب کرده باشد. منظور از شناخت و دانش مدنی، مجموعه ای از اطلاعات و آگاهی هایی است که یک شهروند مطلوب باید دارا باشد. منظور از توانایی های مدنی، مهارت های ضروری زندگی در یک جامعه است. نگرش های مدنی به طرز تلقی ها و اعتقادات شهروندان مربوط می شود.

همان طور که ملاحظه می شود، ماهیت شهروند مطلوب » از نظر معیارها و ویژگی ها در کشورهای مختلف متفاوت است. اگرچه مطالعات انجام شده نشان می دهد که اشتراکات زیادی نیز در این زمینه وجود دارد.

شهروند مطلوب در کشور ما، شهروندی است که هم در باور و اعتقاد و هم در عمل و رفتار، در چارچوب موازین اسلامی حرکت کند و علاوه بر مسئولیت پذیری در قبال خود، خانواده، جامعه و محیط پیرامون و تلاش در جهت کسب فضائل اخلاق اسلامی، آگاهی ها و مهارت های اجتماعی مورد نیاز را برای زندگی مؤثر و مطلوب در جامعه ی اسلامی به دست آورد.

ب) درس مطالعات اجتماعی بستر مناسبی برای پرورش مهارت های زندگی اجتماعی فراهم می آورد. در این درس، دانش آموزان با حقوق و مسئولیت های شهروندی مورد نظر در جامعه ی خود آشنا می شوند و با درک و فهم مسائل و موضوعات جامعه ی محلی، محیط پیرامون و کشور خود ، چگونگی زندگی در اجتماع را می آموزند و به مهارت های لازم برای زندگی اجتماعی مجهز می شوند.

درس مطالعات اجتماعی این قابلیت را دارد که تصمیم گیری فردی و مشارکت اجتماعی و با هم زیستن را در دانش آموزان تقویت کند.

پ) درس مطالعات اجتماعی با بهره گیری از رشته ها و شاخه های علمی چون تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و مردم شناسی، مبانی دینی و اخلاق می تواند در امر هویت بخشی به دانش آموزان نقش مهمی ایفا کند. یکی از ضرورت های اساسی وجود این برنامه ی درسی، وم ایجاد عشق و علاقه نسبت به سرزمین و حفظ کشور، شناخت منابع و استعدادهای آن و هم چنین حفظ و انتقال میراث فرهنگی کشور است. کودکان و نوجوانان از طریق برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی می توانند با گذشته ی سرزمین خود، آثار و مفاخر و شخصیت های بزرگ و هم چنین توان های محیطی، جغرافیایی و استعدادهای کشورشان آشنا شوند و بدین ترتیب، هویت خود را بهتر درک کنند؛ بدیهی است این غرور ملی که موجب روحیه ی اعتماد به نفس و خودباوری می شود، یکی از اهداف و رسالت های عمده ی این درس است.

ت) برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی می تواند علاوه بر تربیت اجتماعی و کمک به جامعه پذیری، زمینه ی پرورش تفکر انتقادی و توانایی نقادی اجتماعی را نیز فراهم آورد؛ بدین ترتیب که دانش آموزان را به تدریج برای داشتن یک موضع فعال، حساس، پویا و منطقی  نه صرفاً انفعالی در رویارویی با مسائل جامعه آماده کند؛ به گونه ای که آن ها بتوانند مسائل اجتماع و محیط پیرامون خود را هر چند در چارچوب ساده و کودکانه مورد نقد و داوری قرار دهند تا در آینده به افرادی متفکر و مبتکر مبدل شوند و قادر به حلّ مسائل و دگرگون کردن شرایط و پیشبرد آرمان های جامعه باشند.

به طورکلّی برنامه های درسی و به ویژه برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی وظیفه ی انتقال میراث ، را به عهده دارند. لذا علاوه بر اهمیت انتقال و  بسط میراث فرهنگی توسط این برنامه، نقد و ارزیابی هنجارها، رسوم، اخلاق و … مورد توجه است.

بدیهی است معیار و ملاک این نقد و بررسی، مبانی اعتقادی و اجتماعی است که زیربنای برنامه را تشکیل می دهد و در کشور ما این مبانی همانا مبانی اعتقادی و اجتماعی دین مبین اسلام است.

ث) برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی هم چنین با توجه به ماهیت تربیتی و فرهنگی خود، این قابلیت را دارد که به تقویت و درونی سازی ارزش های اخلاقی کمک کند و موجبات گسترش بهداشت روانی و جلوگیری از آسیب ها و کجروی های اجتماعی را فراهم آورد.

منظور از درونی کردن ارزش ها این است که امری، جزئی از وجدان شخص شود؛ به گونه ای که نقض آن ارزش نزد شخص طبیعی، خطا و شرم برانگیزد و شخص تعهد وجدانی کند که آن را محترم بشمارد ؛ به عبارت دیگر، اگر ارزش ها درونی نشوند و دانش آموزان به صورت ظاهری و صوری آن ها را بپذیرند و نسبت به آن ها اظهار وفاداری کنند، مسلماً در شرایط آزادی و اختیار، بی اعتقادی خود را نسبت به این ارزش ها نمایانگر می سازند.

بقیه در ادامه مطلب